के बीपी र जीपीको मूल्य एउटै हो ?
बीपी र जीपी समान होइनन्, हुन दिइनु सर्वथा गलत हुनेछ
प्रकाशित मिति: 11:06:04 am, March 25, 2015
- देवप्रकाश त्रिपाठी
गिरिजाप्रसाद कोइराला स्मरण गरिरहनुपर्ने नाम हो कि होइन यो बहसको विषय हुनसक्छ, तर यो नाम नेपाली इतिहासले बिर्सनचाहिँ कहिल्यै सक्नेछैन । नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली कांग्रेसको अगुवाइ गरेर बीपी कोइराला इतिहास–स्मरणीय बन्नुभएको छ ।
कांग्रेसलाई वैचारिक मार्गदर्शन दिएर बीपीले नेपाली जनतालाई जुन गुन लगाउनुभएको छ त्यसका निम्ति बीपी स्मरणीय बन्नुभएको हो । देश र जनताका निम्ति आफ्नो पूरै जीवन समर्पण गर्नुभएका उहाँले आफूलाई कहिल्यै केन्द्रमा राखेर सोच्नुभएन, सोचेकै भए पनि त्यसरी लाञ्छित गर्न मिल्ने अवसर उहाँले दिनुभएन ।
बीपीका विचार र व्यवहार देश, प्रजातन्त्र र जनताको हितभन्दा पर रहेको महसुस कहिल्यै कसैले गर्नुपरेन । तत्कालीन राजदरबारबाट बीपीले जति प्रताडना अरू कुनै नेताले व्यहोर्नुपरेको पनि थिएन । निरन्तर आठ वर्ष काराबास, झन्डै दशक लामो निर्वासन र स्वदेश आगमनपछि उहाँविरुद्ध अपनाइएको व्यवहार बीपीलाई गणतन्त्रको पक्षमा उभ्याउन पर्याप्त थियो ।
तर, बीपीले आफूले पाएको दुःख र हैरानीलाई आधार बनाएर राजनीतिक दृष्टिकोण बनाउनुभएन, बदला र कुण्ठाभावबाट ग्रसित भएर राजनीतिक निर्णय लिने गरेको पनि पाइएन । बीपीका अधिकांश निर्णय देश र प्रजातन्त्रकेन्द्रित रहे, अरू कैयनको जस्तो आत्मकेन्द्रित भएको पाइन्न ।
संवैधानिक राजतन्त्रसहितको संसदीय प्रजातन्त्र र समाजवादी आर्थिक कार्यक्रमको पक्षमा बीपीका दृढ अडान र स्पष्ट विचार नै कांग्रेसको मार्गदर्शन बनेको हो । प्रजातन्त्र र समाजवादभन्दा अगाडि राष्ट्रियतालाई राखेर उहाँले राष्ट्रियता प्रथम प्राथमिकताको विषय भएको सन्देश दिन खोज्नुभएको थियो ।
बीपीले वामपन्थी–कम्युनिस्टहरूको हातमा राजनीति र राज्यसत्ता पुगेपछि राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रसहित समाजवादको भविष्य घोर सङ्कटमा पर्ने ठहर गर्नुभएको थियो ।
त्यसैले आफ्नो स्थापनापछिका साठी वर्षसम्म कांग्रेसले राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादलाई मूल आदर्श, नीति र कार्यक्रमका रूपमा अङ्गीकार गर्यो । वि।सं। २०१७ सालको ‘कु’ताक नेपालमा कम्युनिस्टहरूको प्रभाव अत्यन्त न्यून थियो । पञ्चायती व्यवस्थाको आयुसँगै नेपालमा वामपन्थी कम्युनिस्टहरूको बढोत्तरी हुन थालेपछि बीपीले राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रको भविष्यमाथि दायाँभन्दा बायाँ कुनाबाट बढी खतरा पुग्ने ठान्नुभयो र उहाँले कम्युनिस्टहरूसँगको सहकार्यलाई आफ्नो जीवनकालभरि अस्वीकार गर्नुभयो ।
कांग्रेसका नेता–कार्यकर्ताहरूलाई पनि बायाँ कुनाप्रति होसियार रहन बीपीले सधैँ सचेत गराइरहनुभयो । राजासँग लडेर ढिलो–चाँडो प्रजातन्त्र फिर्ता गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास गर्नुहुने बीपीले वामपन्थी–कम्युनिस्टहरूको हातमा राजनीति र राज्यसत्ता पुगेपछि राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रसहित समाजवादको भविष्य घोर सङ्कटमा पर्ने ठहर गर्नुभएको थियो । त्यसैले पुष्पलाल र अन्य कतिपय कम्युनिस्ट नेताहरूले कार्यगत एकताका लागि राख्नुभएको प्रस्तावलाई बीपीले कहिल्यै सकारात्मक रूपमा लिनुभएन ।
कम्युनिस्टहरूको सैद्धान्तिक–वैचारिक ‘अडान’समक्ष आत्मसमर्पण गर्दा प्राप्त हुने ‘उपलब्धि’हरूले बीपीलाई मोहित तुल्याउन सकेन । जनसमूहमा आधारित कांग्रेस पार्टी र तालिमप्राप्त कार्यकर्तामा आधारित कम्युनिस्ट पार्टीबीचको सहकार्यले राजतन्त्रलाई सङ्कटमा पुर्याउन सक्छ भन्ने तथ्यबोध बीपीमा नभएको होइन । तथ्यबोध हुँदाहुँदै पनि बीपी कम्युनिस्टहरूसँग मिसिन तयार हुनुभएन, यो दशकभित्र कम्युनिस्टका कारण देशले जे–जस्तो नियति भोग्नु परिरहेको छ, यसको आभाष बीपीले दशकौँ अघि नै गरिसक्नुभएको बुझ्न सकिन्छ ।
बीपीद्वारा प्रतिपादित विचार–दर्शनलाई गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराईजस्ता नेताहरूले अवज्ञा गर्न सक्नुभएन या अवज्ञा गर्नुपर्ने कुनै कारण देख्नुभएन । बीपीसँग कार्यनीतिक प्रश्नमा किसुनजी र गणेशमानजीको मतभिन्नता पटकपटक प्रकट भए पनि मूल विचार–दर्शन र सिद्धान्तमा उहाँहरूले कहिल्यै प्रश्न उठाउनुभएन । कदाचित किसुनजी या गणेशमानजीहरूले बीपी विचारको विकल्प खोज्नुभएको भए उहाँहरूलाई गैरकांग्रेसी पुष्टि गर्ने अभियानको अगुवाइ गिरिजाप्रसाद कोइरालाले नै गर्नुहुने निश्चित थियो ।
आफूबाहेक अरू कसैको हातमा सत्ता जानै नहुने व्यवहार दर्शाएर गिरिजाप्रसादले प्रजातन्त्रवादको खिल्ली पनि उडाउनुभएकै हो ।कृष्णप्रसाद भट्टराई र शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारलाई विस्थापित गर्न गिरिजाप्रसादले अपनाउनुभएको हथकण्डाले उहाँ कुन दर्जाको प्रजातन्त्रवादी हुनुहुन्थ्यो भन्ने स्पष्ट गरेकै हो ।
तर, बीपी विचारको मुण्डन गर्न बीपीकै सहोदर भाइ गिरिजाप्रसाद कोइराला अग्रसर हुनुभयो, कसैले प्रश्न उठाउने मौका पनि पाएनन् । बदला, कुण्ठा र प्रलोभनबाट प्रेरित गिरिजाप्रसाद कोइराला पहिलोपटक प्रधानमन्त्री भएलगत्तै सम्पूर्ण उदार अर्थनीति अवलम्बन गरी कांग्रेस प्रतिपादित समाजवादी अवधारणाको धज्जी उडाउनुभएको थियो । आफूबाहेक अरू कसैको हातमा सत्ता जानै नहुने व्यवहार दर्शाएर गिरिजाप्रसादले प्रजातन्त्रवादको खिल्ली पनि उडाउनुभएकै हो ।
कृष्णप्रसाद भट्टराई र शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारलाई विस्थापित गर्न गिरिजाप्रसादले अपनाउनुभएको हथकण्डाले उहाँ कुन दर्जाको प्रजातन्त्रवादी हुनुहुन्थ्यो भन्ने स्पष्ट गरेकै हो । नेपालको राष्ट्रियता एवम् राष्ट्रिय एकता र सामाजिक सद्भावलाई ध्वंस तुल्याउने अभियानको जग पनि गिरिजाप्रसादले नै राख्नुभएको हो । राष्ट्रभन्दा प्रजातन्त्र ठूलो, प्रजातन्त्रभन्दा पार्टी ठूलो, पार्टीभन्दा गुट ठूलो र सबैभन्दा आफैँ ठूलो भन्ने मान्यताका पक्षपाती गिरिजाप्रसादका दृष्टिमा गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई, एमाले र एमाओवादीबीचको भेद थिएन ।
त्यसैले सत्ताकेन्द्रमा पुग्ने र रहिरहने चाहनामा जो–जसले अवरोध पैदा गरे गिरिजाप्रसादले तिनलाई समान व्यवहार गर्नुभयो । गिरिजाप्रसाद आफू उभिएको ठाउँलाई पृथ्वीको केन्द्र मँन्नुहुन्थ्यो र नमँन्नेहरू आफ्ना या पराया जो भए पनि समान रूपले दुश्मन ठान्नुहुन्थ्यो । गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई सूक्ष्म रूपमा केलाउँदा उहाँ आफूभन्दा माथि उठ्न कहिल्यै नसकेका मानिसका रूपमा देखिनुहुन्छ । बीपीको भाइ हुनुको लाभ सर्वाधिक उठाएर अन्ततः बीपीकै विचार–दर्शनलाई दरकिनार गर्ने काम गिरिजाप्रसादले गर्नुभएको हो । तर, बीपी विचारलाई विस्थापन गर्ने भूमिका निर्वाह गर्दा पनि बीपीका अनुयायीहरूले गिरिजाप्रसादलाई महान् ‘देख्न–भन्न’ छाडेनन् ।
गिरिजाप्रसादको देहावसान भएको पाँच वर्षपछि सिङ्गापुरका राष्ट्रपिता लि क्वान युको यसै साता निधन भयो । लि क्वान यु प्रजातन्त्रमा विश्वास राख्थे, तर आर्थिक विकासका निम्ति उनले अवलम्बन गरेका नीति र कार्यक्रम, जसले सिङ्गापुरलाई विश्वकै एक उदाहरणीय मुलुक बनायो, ती प्रजातान्त्रिक मूल्य–मान्यताभन्दा भिन्न थिए । अर्थात् निरङ्कुशतानिकटको नीति उनले अवलम्बन गरेका थिए । तर, चामत्कारिक विकासका कारण सिङ्गापुरे जनता र संसारले उनको प्रशंसा गर्यो ।
बीपी कोइरालासँग एउटा सपना थियो, मुलुक निर्माण र जनताको जीवनस्तर सुधारको एउटा मार्गचित्र थियो । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाको आधार तयार गर्दागर्दै बीपीले आफ्नो जीवनलीला विसर्जन गर्नुभयो । गिरिजाप्रसाद भने जनता, प्रजातन्त्र, कांग्रेस र देशैलाई प्राप्त सुवर्ण अवसर विसर्जन गरेर परमधाम हुनुभयो ।
सुन्दर गन्तव्य प्राप्तिका लागि कहिलेकाहीँ अप्रिय साधन अपनाउन पनि पछि हट्नुहुँदैन भन्ने दृष्टान्त लिले स्थापित गरेका छन् । गिरिजाप्रसादका सोच–व्यवहार पनि प्रजातान्त्रिक मूल्यभन्दा टाढाका थिए, तर कोइरालाले आफू सर्वशक्तिमान बन्नुको लाभ कम्तीमा मुलुकलाई पुर्याएकोचाहिँ ठानिँदैन । गिरिजाप्रसादसँग सत्ताकेन्द्रमा पुग्ने र पुगेपछि ‘त्यहीँ’ बसिरहनेबाहेक अर्को सपना भएको महसुस गर्न पाइएन । पदप्राप्तिको सपनामा लिप्त भएपछि मुलुक निर्माणको सपना देख्ने स्पेस रहँदैन, गिरिजाप्रसाद त्यस्ता स्वप्नदर्शी हुनुहुन्छ जसले मुलुक निर्माणको सपना देखेको एउटै प्रमाण पनि छोड्नुभएन ।
बीपी कोइरालासँग एउटा सपना थियो, मुलुक निर्माण र जनताको जीवनस्तर सुधारको एउटा मार्गचित्र थियो । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाको आधार तयार गर्दागर्दै बीपीले आफ्नो जीवनलीला विसर्जन गर्नुभयो । गिरिजाप्रसाद भने जनता, प्रजातन्त्र, कांग्रेस र देशैलाई प्राप्त सुवर्ण अवसर विसर्जन गरेर परमधाम हुनुभयो ।
त्यसर्थ बीपीको भाइ भएकै कारण बीपीसरहको सम्मान र सम्झना जीवित राख्नुपर्छ भन्नेहरूको तर्कमा वजन देखिँदैन । गिरिजाप्रसादलाई सम्झने भनेको त सुशील कोइराला, सुजाता कोइराला, महेश आचार्य आदिले हो, जसले गिरिजाप्रसादका कारण मुलुकमा आफ्नो पहिचान र हैसियत पाएका छन् । कृष्णप्रसाद सिटौला र दिलबहादुर घर्तीहरूले पनि गिरिजाप्रसादको स्मरण गर्दा हुन्छ, प्रचण्डले त स्मरण गरिरहेकै छन् । तर, देशले सम्झना गर्नुपर्ने कारण नबन्दै उहाँको निधन भएको भए पनि केही त्यस्ता कर्म जसले मुलुकलाई सधैँ चहर्याइरहने घाउ लगाएको छ, त्यसका लागि चाहिँ गिरिजाप्रसादलाई कहिल्यै बिर्सन सकिँदैन ।
पौराणिक कालमा लङ्कापति रावणलाई उनको प्रताप र प्रभावलाई हेरेर मानिसहरू उनको महिमा गाउँथे । अयोध्याका राजा रामबाट पराजित नहुन्जेलसम्म रावणको महिमा घर–घरमा गाइन्थ्यो । कालान्तरमा रामबाट रावण मारिए र रावणकै भाइ विभीषणलाई रामले श्रीलङ्काको राजा बनाइदिए । विभीषण रावणका सहोदर भाइ अवश्य थिए, तर रावणपूजकहरूले विभीषणलाई सम्मान दिन सकेनन्, भाइ भए पनि रावणमा विद्यमान गुण, क्षमता, प्रतिभा र आत्मस्वाभिमान विभीषणमा भएको ठानिएन ।
स्वयम् रामकै दृष्टिमा पनि रावणबराबर विभीषण थिएनन् । हामी अहिले पनि विभीषणप्रति सकारात्मक हुन सकिरहेका छैनौँ । गिरिजाप्रसाद कोइराला पनि बीपी कोइरालाका सहोदर भाइ अवश्य हुनुहुन्छ, तर रामका लक्ष्मणजस्ता नभई रावणका विभीषणजस्ता । आफ्नो निजी महत्त्वाकाङ्क्षा पूरा गर्न विभीषणले जसरी आफ्नै दाजुलाई धोका दिएका थिए गिरिजाप्रसादले पनि बीपी कोइरालामाथि ठीक त्यस्तै व्यवहार गर्नुभएको हो । व्यक्तिगत कुण्ठा, बदला र महत्त्वाकाङ्क्षाका कारण गिरिजाप्रसादले राष्ट्र, प्रजातन्त्र र कांग्रेस पार्टीलाई नै सकसमा पार्ने जुन काम गरेर जानुभयो यसलाई नेपालको इतिहासले भुल्न सक्दैन ।
माओवादी विद्रोहको विसर्जन गराएको एक्लो जस (यस) का हकदार कोइरालालाई बनाइयो भने अन्य दलका कतिपय नेता एवम् नेपालको शान्ति र स्थिरताका निम्ति सहयोग पुर्याउने मित्रराष्ट्रहरूको योगदानलाई अवमूल्यन गरेको अर्थ लाग्नेछ । गिरिजाप्रसादलाई नै सम्पूर्ण जस दिने हो भने एउटा विद्रोह पन्छाउँदा अरू कति प्रकारका विद्रोह जन्मिएका छन् त्यसको मुख्य कारण पनि गिरिजाप्रसादलाई मात्र मान्नुपर्ने हुन्छ ।
त्यसैले बीपी र जीपीलाई सँगै राखेर तुलना गर्नु भनेको बीपीको चरम अपमान गर्नु हो । गिरिजाप्रसाद प्रचण्डहरूको दृष्टिमा महान् हुन सक्नुहुन्छ र प्रचण्ड स्वयम्ले बारम्बार गिरिजाप्रसादको प्रशंसा गर्दै आउनुभएको पनि छ, यो नितान्त स्वाभाविक छ । तर, प्रचण्डका प्रियपात्र गिरिजाप्रसादलाई राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादका समर्थकहरूले समेत अभिनन्दनीय बनाउन खोज्नुचाहिँ अस्वाभाविक छ । बीपी र जीपी समान होइनन्, हुन दिइनु सर्वथा गलत हुनेछ । बीपी र जीपी दुवैलाई मँन्नु भनेको युधिष्ठिर र दुर्योधनलाई एकैपटक पूजा–आराधना गर्नुजस्तै हो, दुर्योधनका प्रशंसकहरूलाई युधिष्ठिरको पूजा गर्ने अधिकार रहँदैन ।
लेखक : घटना र विचार साप्ताहिकका प्रधान सम्पादक हुन् ।
यो पनि पढ्नुहोस्
देशको समय अब अरू कति बर्बाद गर्ने ?
This is dummy text. It is not meant to be read. Accordingly, it is difficult to figure out when to end it. But then, this is dummy text. It is not meant to be read. Period.