- लीलामणि पौडेल, मुख्यसचिव, नेपाल सरकार
सामाजिक सेवाप्रतिको लगाव–झुकाव मेरो बाल्यकालदेखि नै थियो । जब म सचिवमा बढुवा भएँ, त्यसबेलादेखि नै सामाजिक नीति निर्माणको कुनै काम गर्न पाए
हुन्थ्यो भन्ने लागिरहन्थ्यो । त्यसैको खोजीमा कहिले गाउँमा किसानहरूलाई ‘अर्मले खेती’प्रति कसरी प्रोत्साहित गर्ने र युवालाई देशभित्रै कृषिमा टिकाइरहन के गर्न सकिन्छ भनेर गाउँतिर गइयो । त्यसैगरी, सामुदायिक विद्यालयको पढाइस्तर कसरी बढाउने, आइटीको प्रयोग गरेर पो बढाउन सकिन्छ कि भनेर पनि खोज्दै गइयो । खोज्ने क्रममा ‘स्वयंसेवा अभियान’ चलाउनुप¥यो भन्ने लाग्यो । पहिले ‘राष्ट्रिय सेवा विकास’ भन्ने थियो, त्यसले सामाजिक जागरण पैदा गराउन, श्रमलाई सम्मान गर्न राम्रो योगदान पु¥याएको थियो ।
हुन्थ्यो भन्ने लागिरहन्थ्यो । त्यसैको खोजीमा कहिले गाउँमा किसानहरूलाई ‘अर्मले खेती’प्रति कसरी प्रोत्साहित गर्ने र युवालाई देशभित्रै कृषिमा टिकाइरहन के गर्न सकिन्छ भनेर गाउँतिर गइयो । त्यसैगरी, सामुदायिक विद्यालयको पढाइस्तर कसरी बढाउने, आइटीको प्रयोग गरेर पो बढाउन सकिन्छ कि भनेर पनि खोज्दै गइयो । खोज्ने क्रममा ‘स्वयंसेवा अभियान’ चलाउनुप¥यो भन्ने लाग्यो । पहिले ‘राष्ट्रिय सेवा विकास’ भन्ने थियो, त्यसले सामाजिक जागरण पैदा गराउन, श्रमलाई सम्मान गर्न राम्रो योगदान पु¥याएको थियो ।
अभियानबारे साथीहरूबीचमा मन्थन भइरहकै थियो । डा. बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएपछि स्वयं सेवाको राष्ट्रिय अभियान सम्बन्धमा सल्लाह भयो । उहाँले हाम्रो प्रस्तावलाई सहर्ष अगाडि बढाउन भन्नुभयो । त्यसपछि स्वयं सेवा राष्ट्रिय अभियानको निर्देशिका तयार पारियो । त्यसलाई मन्त्रिपरिषद्ले स्वीकृत ग¥यो ।
अभियानका क्रममा लाग्ने लजेस्टिक खर्च राष्ट्रिय ढुकुटीबाट नगर्ने र त्यसका लागि देश–विदेशमा बस्ने नेपालीसँग चन्दा माग्ने सोच बनाइयो । त्यसैअनुसार मन्त्रिपरिषद्का सदस्यले १० देखि १५ दिनको र कर्मचारीले तीनदेखि पाँच दिनको पारिश्रमिकबापतको रकम अभियानका लागि जम्मा गरियो । राष्ट्रिय योजना आयोगका सचिवको हस्ताक्षरमा खाता चलाउने गरी दुइटा खाता सञ्चालन गरियो ।यसरी यो अभियान चलाउने संस्थागत संरचना केन्द्रदेखि जिल्लासम्म बनाइयो ।
सामाजिक अभियान धेरै हुन सक्छन् । वृक्षरोपण अभियान चलून् । बालश्रम मुक्त गराउने अभियान चलून् । म मुख्यसचिव भए पनि नभए पनि यस्ता सामाजिक अभियान चलिरहन्छन् । कुनै न कुनै रूपमा यो र यस्ता अभियान विभिन्न आरोह–अवरोहका बीच अगाडि बढिरहन्छन् र बढिरहनुपर्छ ।
यस अभियानको लक्षित वर्ग भनेको प्लस टुमा पढ्ने विद्यार्थीलाई बनाइएको थियो । जो अलि बढी आत्मकेन्द्रित छ, आफ्नो स्वार्थ र सुविधाका लागि मात्र काम गर्ने गर्छ । उसलाई त्यहाँभन्दा अलि माथि सामाजिक पुँजी निर्माणमा केही योगदान गर्न प्रेरित गराउने सोच बनाइयो । सेना, प्रहरीसमेत गर्दा यस्तो समुदाय ठूलो छ । सरकारी र गैरसरकारी दुवै निकायलाई परिचालन गर्ने गरी अभियानअन्तर्गत ६–७ क्षेत्र छुट्याइयो । त्यसमध्ये एउटा सरसफाइ पनि थियो । र, यसैअन्तर्गत हरेक गाउँमा पोखरी बनाउने योजना पनि थियो । पोखरी बनाउनका लागि स्वयं सेवाका साथमा बजेटको पनि प्रबन्ध गर्ने योजना बनाइयो ।
यस अभियानबाट चारवटा उद्देश्य हासिल गर्ने परिकल्पना गरिएको थियो । पहिलो, आत्मकेन्द्रित मान्छेलाई थोरै भए पनि समाजमुखी बनाउने । दोस्रो, पढाइ असाध्यै कोरा भयो, त्यसलाई सामाजिक कामसँग जोड्ने । तेस्रो, हाम्रो सामाजिक संरचना जातीय, क्षेत्रीय, भाषिक र आम्दानीका आधारमा विभाजित भयो । सबै वर्ग, जाति, भाषा, क्षेत्रका मानिसलाई टिम स्पिरिटमा काम गराएर सामाजिक भावनाको विकास गराउने । चौथो, युवा विद्यार्थी जसलाई आफ्नो समाज चिनाउने र उसको लगाव, झुकाव, रुचिको क्षेत्र पत्ता लगाउनमा सहयोग पु¥याउने ।
अभियानको उत्तारचढाव
काठमाडौंमा यो अभियान वागमतीबाट सुरु गर्ने योजना बनाइयो । प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराईकै नेतृत्वमा १३ माघ ०६९ तिलगंगाबाट वाग्मती सफाइ अभियान सुरु गरियो । त्यसको भोलिपल्टदेखि यो अभियानको नेतृत्व मैले लिएँ । निजामती कर्मचारी, सार्वजनिक सेवामा काम गर्ने कर्मचारीलाई परिचालन गरेर दोस्रो हप्ता वागमती मात्रै नभएर अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्रदेखि सिंहदरबार परिसरसम्म सरसफाइ गरियो ।
तेस्रो हप्ता, प्रत्येक वडामा सरसफाइ गरियो । माक्स र पन्जा काठमाडौं महानगरपालिकाले गर्ने मिलाइएको थियो । तर, माक्स र पन्जा सप्लाईमा भ्रष्टाचार भएको भनेर उजुरी प¥यो । यही बेला सरकार परिवर्तनको पनि प्रक्रिया अगाडि बढ्यो, परिवर्तन पनि भयो । सरसफाइ अभियानलाई कहीँ न कहीँ निरन्तरता दिन पाए हुन्थ्यो भन्ने ममा तीव्र इच्छा थियो । अवसरको खोजी र पर्खाइमा थिएँ । त्यही क्रममा केही गैरसरकारी संस्थाका साथीहरू एक दिन मेरो कार्यकक्षमा आएर भने, ‘हामी सफाइ अभियान अगाडि बढाउँछौँ, तपाईंले साथ दिनुप¥यो ।’ त्यसपछि सरकारी निकायका साथीहरूलाई बोलाएँ ।
यो अभियान हामीले सुरु गरेको हो र यसको नेतृत्व पनि हामीले नै लिनु पर्छ भन्ने कुरा राखेँ । धेरैपटक बैठकबसेपछि सहरी विकास मन्त्रालयको सरसफाइसँग सम्बन्धित काम पनि थियो । अभियानमा वागमती सभ्यता एकीकृत विकास कोष र काठमाडौंको महानगरपालिकाको संलग्नता जरुरी थियो । सहरी विकास मन्त्रालयको स्थापना दिवसको अवसर पारेर अभियान थालियो, ५ जेठ ०७० मा । तत्कालीन मन्त्रिपरिषद्का अध्यक्ष खिलराज रेग्मीको प्रमुख आतिथ्यमा एक समारोह गरी अभियान सुरु गरियो ।
प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराईकै नेतृत्वमा १३ माघ ०६९ तिलगंगाबाट वाग्मती सफाइ अभियान सुरु गरियो । त्यसको भोलिपल्टदेखि यो अभियानको नेतृत्व मैले लिएँ ।
अभियानका क्रममा धेरै आलोचना, दुःखकष्ट पनि भोगियो । तर, त्यसको प्रवाह नगरीकन निरन्तर अभियानमा जुट्यौँ । यसबीचमा करिब तीन लाख मानिस सहभागी भए । सुरुमा सस्तो लोकप्रियताका लागि काम गरेको आरोप लगाउँथे, कतिले यसरी हुँदैन भन्थे । मेरै घरपरिवारलाई कन्भिन्स गर्न हप्तौँ दिन लाग्यो । मेरो छोरा इन्जिनियर हो, उसले पनि यसरी हुँदैन भन्थ्यो । त्यसका बाबजुद हामी अभियानमा जुटिरह्यौँ । कामको नतिजा आउन त अवश्य पनि समय लाग्छ ।
सफाइ अभियानको सुन्दर पक्ष
यस अभियानको सुन्दर पक्ष यो हो, यसमा कुनै समिति छैन । यसको लेटरप्याड, खाता केही छैन । यसकारण, यो विशुद्ध स्वयंसेवी अभियान हो । पहिलो, कसैले वागमती अभियानमा म के गर्न सक्छु भन्नुहुन्छ भने वागमतीको नदी किनारमा आएर फोहोर टिप्न सक्नुहुन्छ । दोस्रो, सफाइका लागि केही सामग्री चाहिन्छ— डोको, पन्जा, बुट आदि । ती सामग्री कसैले दिन्छ भने हामी त्यो सहर्ष लिन्छौँ ।
तेस्रो, केही संघ–संस्थालाई वागमती किनारमा बगैँचा लगाउन अनुरोध गरेका छौँ । दुई दर्जनजति बगैँचा बन्दै छन्, कतिपय बनिसकेका पनि छन् । अहिले दुर्गन्धित वागमतीको किनारमा बगैँचा बनेपछि मान्छेहरू टहल्नेसम्म भएको छ । चौथो, ढल बिच्छ्याउने काम सँगसँगै सहायक नदीहरूमा ढलको व्यवस्था थिएन । हाम्रै पहलमा त्यो काम अगाडि बढिरहेको छ । धोबीखोलामा धमाधम काम भइरहेको छ । विष्णुमतीमा पनि यो वर्ष नै काम सुरु हुन्छ । बाँकी नदीहरूमा पनि आउने वर्षदेखि काम हुन्छ । पाँचौँ, ढल मात्र होइन, त्यसको प्रशोधन प्रणालीको पनि स्थापना हुन्छ ।
अहिले भइरहेको ढल प्रशोधन केन्द्र पूर्णक्षमतामा चलेको थिएन । आज–भोलिदेखि नै त्यो पूर्ण क्षमतामा चल्दै छ । छैटौँ, हामी विभिन्न प्रविधिको खोजीमा पनि छौँ । घरमा निस्कने फोहोरलाई कुहिने र नकुहिने गरी छुट्याउने अभियानमा पनि हामी लागेका छौँ । कुहिने फोहोरबाट ग्यास निकाल्न सकिन्छ, मल बनाउन सकिन्छ । नकुहिने फोहोरहरूबाट पनि विभिन्न खाले ऊर्जा उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
विभिन्न मान्छेले त्यस्ता फोहोर वस्तुहरू प्रशोधन गरेर लाभ लिइरहेका पनि छन् । अहिले सरकारी तबरबाट फोहोर प्रशोधनका लागि लगानी बोर्डले तीनवटा कम्पनीसँग विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन तयार पारिरहेको छ । त्यो तयार भएपछि काठमाडौंको फोहोरबाट ऊर्जा, मल निकाल्ने र फोहोर व्यवस्थापनमा अहिले भइरहेको खर्च कटौती गरी आम्दानी हुने सम्भावना पनि छ । यीलगायत थुप्रै काम, जुन कतिपय सरकारी निकायले गर्नुपर्नेछ, त्यसलाई घचघच्याउने । समन्वय गर्ने । सहयोग गर्ने काम पनि गरिरहेका छौँ ।
स्वयंसेवी अभियानको प्रमुख काम भनेको वागमतीको गर्भमै रहेको सबभन्दा दुषित, दुर्गन्धित फोहोरलाई निकालेर बाहिर पठाउने हो । अहिलेसम्म वागमतीको ८० प्रतिशत जति फोहोर निकालिसकिएको छ । वागमतीको पानीको गुणस्तरमा पनि केही सुधार भएको छ । बिस्तारै यही क्रममा सुधार हुँदै जान्छ । यसलाई दिगो बनाउन हामीले पाँचवटा सामुदायिक संस्थासँग सरकारी निकायलाई जोडेका छौँ । वागमती किनारमा रहेका सामुदायिक संस्था, समुदाय र सरकारी निकायबीचमा सम्झौता भएको छ । वागमतीको निश्चित दूरी त्यही समुदायले सफा राख्ने, फोहोर गर्नेलाई दण्डित गराउने, यसरी दण्डित गराएको आधा पैसा त्यही समुदायले राख्ने गरी यसरी संघ–संस्थालाई जिम्मा लगाइएको छ ।
अभियानको प्रभाव, सम्भावना र भविष्य
सार्वजनिक स्थलमा फोहोर नगर्न मानिसमा चेतना आउन आवश्यक छ । फोहोरबाट रोग उब्जन्छ । मान्छे रोगी भएपछि उपचारमा लाग्ने खर्च सम्बन्धित परिवार र राज्यको पनि दायित्व बन्न जान्छ, यसबारे आममनिसलाई बुझाउन आवश्यक छ । रोग निवारणका लागि लाग्ने खर्च, उत्पादनशील श्रममा हुने नोक्सानीको चित्र भयावह छ । त्यसैले सार्वजनिक स्थल, नदीनाला सफा ग¥यौँ, रोगबाट बच्यौँ भने, व्यक्ति र राज्यको अर्बौं रकम जोगिन सक्छ । त्यसले पर्यटन प्रवद्र्धनलाई पनि सहयोग पु¥याउँछ । सम्पदाको संरक्षण भएपछि पर्यटनको प्रवद्र्धन हुन्छ । त्यसबाट नयाँ आय–आर्जनका अवसर पनि उत्पन्न हुन्छन् । फोहोरमाथि बस्ने फोहोरी, असभ्य भनेर हामीमाथि लाग्ने गरेको आरोपबाट पनि हामी मुक्त हुन्छौँ । गर्वका साथ हामी सभ्य नागरिक हौँ भन्ने अवस्था बन्छ ।
अभियानको प्रभाव, सम्भावना र भविष्य
सार्वजनिक स्थलमा फोहोर नगर्न मानिसमा चेतना आउन आवश्यक छ । फोहोरबाट रोग उब्जन्छ । मान्छे रोगी भएपछि उपचारमा लाग्ने खर्च सम्बन्धित परिवार र राज्यको पनि दायित्व बन्न जान्छ, यसबारे आममनिसलाई बुझाउन आवश्यक छ । रोग निवारणका लागि लाग्ने खर्च, उत्पादनशील श्रममा हुने नोक्सानीको चित्र भयावह छ । त्यसैले सार्वजनिक स्थल, नदीनाला सफा ग¥यौँ, रोगबाट बच्यौँ भने, व्यक्ति र राज्यको अर्बौं रकम जोगिन सक्छ । त्यसले पर्यटन प्रवद्र्धनलाई पनि सहयोग पु¥याउँछ । सम्पदाको संरक्षण भएपछि पर्यटनको प्रवद्र्धन हुन्छ । त्यसबाट नयाँ आय–आर्जनका अवसर पनि उत्पन्न हुन्छन् । फोहोरमाथि बस्ने फोहोरी, असभ्य भनेर हामीमाथि लाग्ने गरेको आरोपबाट पनि हामी मुक्त हुन्छौँ । गर्वका साथ हामी सभ्य नागरिक हौँ भन्ने अवस्था बन्छ ।
नदीनाला मात्रै होइन, मान्छेको आचार–व्यवहार, आनिबानी सुधार्नेदेखि फोहोरको व्यवस्थापन घरभित्रै गर्ने, आफूले व्यवस्थापन गर्न नसक्ने फोहोर राज्यका निकायलाई व्यवस्थापनका लागि जिम्मेवार र जवाफदेही बनाउन प्रेरित गर्ने काम हरेक नागरिकले गर्न जरुरी छ ।
यो हाम्रो राष्ट्रिय अभियान हो । धेरै राजदूत आफैँ आएर पनि वागमती सफाइ अभियानमा सहभागी हुनुभएको छ । उहाँहरू हामीले बोलाएर आउनुभएको होइन, उहाँहरू आफैँ रुचि राखेर आउनुभएको हो । तर, नेपालीले नेपालका लागि नेपालीबाट सञ्चालित अभियान हो यो । हामीले हाम्रो काम आफैँ गर्न सक्छौँ । त्यसका लागि त्याग, धैर्यता, समर्पण र इमानदारिता चाहिन्छ । यो अभियानमार्फत हामी यो सन्देश दिन सफल भएका छौँ । सय हप्तामा म सफाइबाहेक अरू कुनै पनि काममा सहभागी भएको छैन । वागमतीमै आउन नसके पनि म जहाँ छु, त्यही सफाइ अभियानमा सहभागी भएँ ।
मान्छेमा स्वयंसेवी भावना जगाइदिएर नेपालभरि स्वयंसेवाका क्रियाकलाप नदीनाला मात्रै होइन, पोखरीसफा गर्ने, साक्षरता अभियान चलोस्, बोक्सी, दाइजो प्रथाविरुद्ध अभियान चलोस् भन्ने हो । सामाजिक अभियान धेरै हुन सक्छन् । वृक्षरोपण अभियान चलून् । बालश्रम मुक्त गराउने अभियान चलून् । म मुख्यसचिव भए पनि नभए पनि यस्ता सामाजिक अभियान चलिरहन्छन् । कुनै न कुनै रूपमा यो र यस्ता अभियान विभिन्न आरोह–अवरोहका बीच अगाडि बढिरहन्छन् र बढिरहनुपर्छ ।
This is dummy text. It is not meant to be read. Accordingly, it is difficult to figure out when to end it. But then, this is dummy text. It is not meant to be read. Period.